Afbeelding 3 toont nog een poststuk dat typerend is voor de Fahrpost. Het poststuk, een Portopflichtige Dienstsache, is een remboursbrief verzonden vanuit Heilbronn. Op de linker onderhoek staat een tekst geschreven die begint met Nachnahme 3 Kreuzer.

Beschwerte Briefe

Het mag duidelijk zijn dat Fächerstempels in het algemeen  bedoeld zijn voor brieven met een extra dienst of voor pakketten, en niet voor de reguliere post. In de gebruikte literatuur wordt voor dergelijke poststukken gesproken over beschwerte Briefe. Dit is een begrip uit de voorfilatelie, het heeft betrekking op brieven met ingesloten geld of andere waardevolle voorwerpen.

Bij het aannemen van dergelijke poststukken werd een zogenaamd Einlieferungsschein verstrekt  (bewijs van terpostbezorging). Zodra de posterijen de brief heeft aangenomen, zijn ze verantwoordelijk voor de inhoud daarvan. Dergelijke bewijzen van terpostbezorging zijn kenmerkend voor de Fahrpost.  Afbeelding 4 toont een Einlieferungsschein met een Fächerstempel van Heilbronn.

Plaatsnamen waar het Fächerstempel werd gebruikt

Er waren slechts 13 plaatsen waar Fächerstempels in gebruik waren. Kirchheim kent naast een Fächerstempel in gebruik bij de Fahrpost, ook een Fächerstempel in gebruik als treinstempel. Het aanbod van Fächerstempels in Stuttgart is groter, hier komen zeventien typen voor. In totaal dus slechts negenentwintig verschillende Fächerstempels.

• Crailsheim (afbeelding 5)
• Elwangen
• Gmünd (Stadt-Post)
• Heidenheim (afbeelding 6)
• Heilbronn
• Kirchheim u. T. (2 types)
• Metzingen
• Reutlingen (Stadt-Post)
• Rottweil
• Schorndorf
• Stuttgart (17 typen, zie onderverdeling)
• Tübingen
• Ulm

Stuttgart kent zeventien Fächerstempels; afbeelding 7 toont  drie zegels met Fächerstempels van Stuttgart zoals we die allemaal wel eens hebben gezien. De stempels zijn niet allemaal even duidelijk, toch is op het middelste zegel nog de toevoeging II achter Stuttgart te ontcijferen.

Een ander stempel van Stuttgart is te zien op afbeelding 8. Er staat geen toevoeging achter Stuttgart, daarnaast is in het stempel ook aan ander lettertype gebruikt.

Als laatste voorbeeld in de rij stempels van Stuttgart afbeelding 9. Het getoonde poststuk is een pakketbegeleidingsbrief, het pakket is onder rembours verzonden vanuit Stuttgart. Het Fächerstempel bevat achter de plaatsnaam Stuttgart een toevoeging 1.

Stuttgarter Fächerstempels

Stadtpost

Twee van de eerdergenoemde stempels hebben onder de plaatsnaam nog een toevoeging Stadtpost.  Het gaat om de Stempels van Gmünd en Reutlingen.  Afbeelding 10  toont een brief verzonden op 29 april 1871 van Geschwend naar Gmünd (3 Kreuzer is het tarief voor een interlokale brief tot 1 loth).

Een gewone brief, het Fächerstempel is hier als aankomststempel gebruikt. Op afbeelding 11 weer het Fächerstempel van Gmünd op frankeerzegels uit de Kreuzerzeit. Verder  in dit artikel wordt duidelijk waarom een Fächerstempel van Gmünd wel eenvoudig te vinden is op zegels uit de Kreuzerzeit, en vele andere maar sporadisch.

Treinstempel

Kirchheim u. T. (unter Teck) kent twee Fächerstempels, een in gebruik bij de Fahrpost en een als treinstempel. Dit laatste is duidelijk te herkennen aan het treinnummer onder de datum.  Afbeelding 12 toont een briefkaart verzonden van Stammheim naar Kirchheim. Naast het vertrekstempel van Stammheim is het treinstempel van Kirchheim op de kaart aangebracht.  Samen met de Stadtpoststempels van Gmünd en Reutlingen vormt het treinstempel van Kirchheim dus een van de drie Fächerstempels die niet in gebruik waren bij de Fahrpost.

Fächerstempels in de Kreuzerzeit

De frankeerkosten voor poststukken aangeboden bij de Fahrpost moesten t/m 31 januari 1874 contant worden afgerekend. Deze poststukken zijn in de regel niet voorzien van frankeerzegels. Dit is ook de reden dat Fächerstempels op zegels uit de Kreuzerzeit (1851-1875) niet veel voorkomen. Zegels uit deze periode met een Fächerstempel zijn waarschijnlijk in strijd met de regels afgestempeld. Met uitzondering van de Stadtpoststempels zien we Fächerstempels dus eigenlijk pas vanaf de achtste serie frankeerzegels van Württemberg wat frequenter op postzegels voorkomen.

Fächerstempel in de Pfennigezeit

Vanaf februari 1874 werden dus ook de poststukken aangeboden bij de Fahrpost voorzien van frankeerzegels. In 1874 zitten we nog net in de Kreuzerzeit, vanaf 1875 spreken we van de Pfennigezeit. Vanaf dit moment is het dus ook eenvoudiger Fächerstempels op frankeerzegels aan te treffen.

Kleuren en vormen

De Fächerstempels zijn niet regelmatig van grootte, het formaat verschilt nogal. Het kleinste is 25 en het grootste 33 millimeter breed. Ook het gebruikte lettertype in het stempel varieert. Een Fächerstempel bevat in de meeste gevallen een plaatsnaam  (met in een aantal gevallen een kantoornummer), een maand- en datumaanduiding. In enkele gevallen staat de datum voor de maand, en wordt onder de maand een jaartal weergegeven. In de regel wordt zwarte inkt gebruikt bij deze stempels, in Stuttgart komen ook afslagen in blauwe of groene inkt voor. Op afbeelding 13 is een blauw Fächerstempel van Stuttgart te zien.

Afbeelding 14 toont een Portopflichtige Dienstsache (port door de ontvanger te betalen). Het betreft een poststuk dat onder rembours (Nachnahme) is verzonden. Het Fächerstempel is in blauw op het poststuk afgeslagen.

Nachverwendungen en Weiterver-wendung

Afstempelingen van niet meer bestaande postadministraties op zegels van latere/nieuwere postadministraties worden Nachverwendungen genoemd. Men zou dit kunnen vertalen naar hergebruikte stempels. De Fächerstempels van Württemberg treffen we ook aan op zegels van de Duitse Rijkspost (afbeelding 15). Vaak wordt voor dergelijke afstempelingen op postwaarden van de Duitse Rijkspost de term nachverwendete stempels gebruikt.

Wie de postgeschiedenis van Württemberg een beetje kent, zal zich al snel afvragen of dit wel helemaal juist is. Württemberg kende t/m 31 maart 1920 zijn eigen postrecht. Normaal gesproken dus ook eigen zegels en postwaardestukken. Een wat kritischer blik in de diverse catalogi geeft echter een heel ander beeld: de laatste frankeerzegels van Württemberg werden uitgegeven in 1900, de laatste dienstzegels in 1920. Waarom zijn er in de periode 1900-1920 geen nieuwe frankeerzegels uitgegeven?

Het antwoord is in diezelfde catalogi terug te vinden: Württemberg zag per 1 april 1902 af van de uitgifte van eigen frankeerzegels en postwaardestukken. Vanaf dat moment ging men gebruikmaken van postwaarden die ook in gebruik waren bij de Duitse Rijkspost. Het behield echter wel zijn eigen postrecht; dat is duidelijk te zien aan de eigen dienstzegels die nog t/m 1920 zouden verschijnen.

Uit het voorgaande blijkt overduidelijk dat het beslist niet om nachverwendete/hergebruikte stempels gaat, de Fächerstempels werden gewoon verder doorgebruikt. Een betere naam is dus Weiterverwendungen.

Op welke zegels van de Deutsche Reichspost zijn deze stempels nu te vinden? Het antwoord is enerzijds vrij simpel: Vanaf de Germaniazegels met inschrift Deutsches Reich. Niet of nauwelijks  op zegels van het type Reichspost; deze verloren op 31 december 1902 immers hun frankeergeldigheid. Hoogst waarschijnlijk zijn de postkantoren in Württemberg in 1902 voorzien van Germaniazegels met inschrift Deutsches Reich. Afbeelding 16 toont een pakketkaart met Germaniazegels van het type Deutsches Reich die zijn afgestempeld met een Fächerstempel van Stuttgart.

Tot zover deze uiteenzetting over de Fächerstempels. Een stempel dat vanaf het midden van de 19de tot het begin van de 20ste eeuw gebruikt werd. Op voorfilatelistische brieven, op poststukken uit zowel de Kreuzer- als Pfennigezeit, maar ook op postwaarden van de Deutsche Reichspost komen we het tegen. Een klein stempeltje met een opvallende vorm en een boeiende geschiedenis!

Literatuur

• 500 Jahre Post in Württemberg / Fritz Wölffing-Seelig
• Handbuch der Württemberg Philatelie Kreuzerzeit (1851-1875) Band II/1 / C.Brühl-H.Thoma
• Michel Württembergt-Spezial Katalog 1997 / Schwaneberger Verlag GmbH
• Großes Lexikon der Philatelie / Ullrich Häger
• Alt-Deutschland unter der Lupe / Ewald Müller-Mark
• Württembergische Fächerstempel auf Germaniamarken (opgenomen in handboek Arbeitsgemeinschaft Germania) / D.Tschimmel
• 100 Jahre Germania / Michael Jäschke-Lantelme

---

   © FV Duitsland 1987-2021